Bordspel van de laatste visser

de Bunschoter - nr. 056 (7de jaargang)
vrijdag 15 mei 2009


Na 'Ootjies Tas' (met breipatronen voor hedendaagse Spakenburgse beugeltassen) heeft Het Wilde Oog (Hans Lemmerman en Inge van Run) vormgeefster Balta de opdracht gegeven een poster te ontwerpen waarbij de laatste vissers uit Spakenburg centraal staan. 'Bordspel van de laatste visser' is het rijke resultaat.

Balta, pseudoniem van AnneMarie Durand, legt over de totstandkoming van het bordspel uit: “Ik ga brainstormen, associëren. Duik een aantal weken in documentatie. Lees veel. Een aantal ideeën ontstaat, ik beland in een labyrint. Ik laat sommige elementen los. Dan gaat het broeien, koken. En opeens als ik achter mijn tafel sta, zie ik het. Alle losse elementen die overgebleven zijn, komen bij elkaar en genereren een nieuwe betekenis. Het is een bijzonder proces. Ik ben vaak verrast.”
Hans: "Je werkt in je atelier in Vathorst met ultragrote vellen wit papier. Laten we"het vel dat als ontwerpschets gold voor de poster van 'Geridderde Vissers' erbij nemen. Anne-Marie: "Ik vind het interessant om in lagen te werken. Ik nam 'het weer' als uitgangspunt, het belang van het weer voor vissers. In mijn archief zat een fotootje, ooit gevonden op de vlooienmarkt in de Utrechtse Veemarkthallen. Een zwart-wit fotootje, minstens vijftig jaar oud. Het camerastandpunt is laag. Je ziet een topje van een boom, voor de rest een bewolkte lucht. En je kijkt tegen de onderkant van een weerballon aan. Een geheimzinnige foto. Zo'n beeld trek ik erbij. Ik schets en zet iets op papier dat nieuwe associaties uitlokt!
Op het vel zijn gele post-it papiertjes te zien met daarop woorden als 'Nat Intermezzo', 'Zoeken naar Wolken', 'Nieuwe Luchtsoort'."
Anne-Marie verzamelt typeringen van de weersvoorspelling, die als kop in het NRC staan. ,,'Nat intermezzo' vind ik razend knap, net zoals 'Vârrekesblâkte' dat ik groot op het vel heb geschreven. Het is een Spakenburgse term die met het weer samenhangt: periode van windstilte in het najaar. Pure poëzie! Het boeit mij dat als je iemand op straat tegenkomt en je een praatje maakt, je meestal begint over het weer. Een sociale uiting, een veilige manier om contact te maken met elkaar."
Het weer is van schets naar poster getild, net als het handgeschreven woord 'heimziekte'.
Anne- Marie: "Heimwee naar een tijd waarin er volop vissers waren in Spakenburg. Bovendien vind ik 'heimziekte' sterk een gemis uitdrukken. Een verlangen naar zee of naar huis. Je wordt er letterlijk ziek van!"
Balta is voor de opdracht in de Spakenburgse cultuur gedoken. Hoe drukken vissers in Spakenburg zich uit? Wat betekent het voor een dialect als er geen vissers meer zijn? De broches van Willemijn de Greef, het weer en het belang van taal vormen de pijlers van de poster.

Taal
Anne- Marie: "In 1999 is er iets gebeurd waardoor ik me zo bewust werd van de ideologische implicatie van taal. In een reisboekhandel kocht ik in de uitverkoop een geïllustreerd woordenboek voor volwassenen. Arabisch-Nederlands. Mij interesseert het hoe je een woord omschrijft, ook omdat het soms abstract is. Meestal is dat een boek voor kinderen. Mijn oog viel op dat boek voor volwassenen. Ik was wat aan het lezen en stuitte op de woorden 'een vliegtuig kapen'. Die werden geïllustreerd. Wat is dit? dacht ik. Ik kwam nog meer woorden tegen die samenhingen met militairen, zoals 'Handen omhoog'. Als je een taal leert, moet je dit dan leren? Het was 1999, er was nog niets gebeurd in New York. Ik begreep het niet, zo bizar. Het heeft geresulteerd in een kunstenaarsboek van mijn hand met daarin een selectie uit het boek van de reisboekhandel. Het gekochte boek is uitgegeven in Cairo, vermoedelijk bij een fundamentalistische organisatie. Is in Nederland terechtgekomen via omwegen. Toen voltrok zich de Twin Towersramp. Ofschoon ik mijn boek volledig af had, kon ik het toen niet meer uitgeven. Ik begreep dat er een hele wereld was die voor ons, het Westen, op dat moment niet zichtbaar was. Wel zichtbaar werd in dit boek. Sindsdien heb ik steeds meer aandacht geschonken aan taal en iconen. Hoe maak je iets zichtbaar? Daarom vind ik woordenboeken ook zo interessant! " Voor de Geridderde Vissers-poster heeft zij het Woordenboek van Bunschoten-Spakenburg en Eemdijk aangeschaft, uitgegeven door de Historische Vereniging Bunscote. "Daarin is een keuze gemaakt van woorden. Wat komt bovendrijven uit het dialect? Het weer, het water, de boten. Het woord indol bijvoorbeeld, betekent plotselinge verandering in windrichting tegen de golfslag in waardoor er flinke golven ontstaan die het vaartuig doen slingeren. In één woord zit een heel verhaal. Prachtig!"

Waterheld
De poster 'Bordspel van de laatste visser' is gedrukt op hagelwit papier, formaat 50 bij 70 centimeter. In roze gekrulde letters te lezen: Geridderde Vissers. Hans Lemmerman: "De broches springen in het oog. Voor elke visser die meedeed aan het project 'Geridderde Vissers' één. Op sommige broches is de botter van de specifieke 'waterheld' te lezen. De BU 210 van Gerrit de Graaf, de BU 33 van Evert Heijnen. Drukblokken zijn het, gesneden in bloemmotieven die voorkomen op de kraplappen. Bij de oorspronkelijke klederdrachtstoffen waren deze van onmisbare waarde. Ze zijn van sieradenvormgeefster Willemijn de Greef, zijn aards, stoer en monumentaal. Drukken iets onverzettelijks uit." Balta heeft de gekleurde houten sieraden in beweging gezet op de poster. Een broche, normaliter vastzittend aan textiel, heeft Balta laten zweven en tuimelen, sommige vallen letterlijk uit het kader! Verder valt op dat de broches omringd zijn door spirograafobjecten, hemellichamen.
Anne-Marie: Ja, het is een constellatie. Een Spakenburg constellatie! Ik zag de broches echt als sterren. Vanuit de sterren kwam ik op de spirograaf. Een bizar tekengereedschap dat verrassende tekeningen produceert. Die je kunt lezen als sterren en als bloemen, net als de broches van Willemijn. De spirograaftekeningen zweven fraai op het vlak tussen de broches door.
Hans: "Ik zie er ook een futuristisch embleem in. Een fraaie tegenkracht aan de op historie gebaseerde blockprints van Willemijn."
Een aantal rasters is te zien op de voorkant. Een zilveren stramien heeft de geabstraheerde vorm van een vissersnet. Anne-Marie: "Het zilver voegt een lichtzinnig accent toe aan het geheel. De broches van Willemijn zijn fantastische 'eyecatchers' ! Voor mij roept het zilver de associatie op met de maan. Vissers zijn nauw verbonden met de maan. Boeren zijn eerder op de zon aangewezen. Onderaan de poster is een reeks van acht zilveren bolletjes te zien die van gesloten naar open gaan en vice versa. De maancycli!"
In feite kun je de voorkant van de poster met de rasters als een speelbord zien. Een speelbord zonder regels! Kijkend vanuit dit perspectief laten de broches zich lezen als pionnen.

Spelregels
Naast achtergrondinformatie over het sieradenproject 'Geridderde Vissers' wordt de achterkant van de poster grotendeels gevuld door een ganzenbordachtig spel, met spelregels!
Hans: "Het streven van Het Wilde Oog om sociale kunstwerken te maken (Joseph Beuys indachtig) komt in dit energie genererende volksspel van Balta volledig tot uitdrukking. Een spel met dramatische ondertoon. Vanwege het uitsterven van de vissers en het wegebben van uitdrukkingen die samenhangen met de visserij. Lemieren bijvoorbeeld, Spakenburgs voor het krieken, is vast ontstaan door de internationale contacten van de vissers ('lumière' = licht in het Frans). Zal dit woord in 2040 nog uit de monden komen van Bunschoters die werkzaam zijn in technische of ambtelijke beroepen?" Op speelse wijze laat zich in de Eemlandse families de tocht van vakje 1 (zeemârmin) naar vakje 81 (piereversjrikkertsie) afleggen. Er zijn meerdere spelregels, bijvoorbeeld 'wie bij zijn eerste worp 4 en 5 gooit; mag meteen doorgaan naar 53, 'de lòcht is zo glâd âs 'n bel'. "Met dit klassieke spel maken Jeroen Koelewijn (10 jaar) en Bort Nagel (12 jaar) kennis met een veertigtal dialectuitspraken. Wie weet dat vader, tante of opa de inhoud van een bepaald vakje kan verrijken met een anekdote. Al dan niet door visserslatijn aangejaagd! "
Balta heeft het spel voorzien van dobbelsteentjes en bootjes als pionnen!
Ook beeldend is de Spakenburgse visserijwereld aanwezig. Het bordspel wordt aan vier kanten omlijst door 'prinswarrek'. Anne-Marie: "Ik had in de haven merken op de botters gezien, een versieringsmotief van rood-witblauwe driehoekjes boven het deurtje naar het vooronder. Een geheimzinnig teken dat prinswarrek heet. Eigen aan oude boten!
De favoriete uitdrukking van Anne-Marie in het Spakenburgs? "Het is 'grinderig koud' Ik heb het al een aantal keren in mijn sociale gesprekken gebruikt. 'Nou het is wel grinderig koud vandaag!' En dat uit de mond van een Française!"

Verbeeldingskracht
In de persoon van Balta heeft Het Wilde Oog een ontwerpster gevonden die dienstbaar is aan de vraag van Hans Lemmerman en Inge van Run én autonoom is in kijken, denken en vormgeven. De poster van Balta laat zien hoe haar verbeeldingskracht werkt. Met nieuwsgierigheid naar Bunschoten-Spakenburg, toen en nu, en met grafisch talent komt een archetypische mannenwereld van vissers tot leven. Hans: "Op haar poster speelt Balta een spel met het collectieve geheugen. Oudere lagen in ons gevoelsleven en ons brein worden aangeboord. Opnieuw geldt: Voor wie er open voor staat! Ze laat zien dat er natuurkrachten in beelden schuilen. En doet daarmee recht aan het beroep van de vissers. Daarnaast maakt ze ruimte voor dat wat stilaan aan het verdwijnen is in Bunschoten-Spakenburg. Minder zichtbaar dan het verdwijnen van klederdracht uit het straatbeeld: het dialect met verwijzingen naar weer en water." Balta brengt met de poster niet alleen energie naar de Spakenburgse samenleving, ze legt nieuwe verbindingen aan en past daarin goed in de filosofie van Het Wilde Oog.

Het 'Bordspel van de laatste visser' is te koop voor 5 euro door een mail te sturen naar: hetwildeoog@casema.nl.